به گزارش روابط عمومی بنیاد آلاء، همایش «وقف و تمدن نوین اسلامی» به همت سازمان اوقاف و امور خیریه و همراه با ارائه پنج مقاله تخصصی با موضوعات «آسیب‌شناسی وقف در تاریخ معاصر ایران»، «آینده‌پژوهی وقف‌های جدید در تمدن اسلامی»، «رویکرد فقهی وقف در تمدن نوین اسلامی»، «واکاوی نقش وقف در و امور خیریه در تمدن نوین اسلامی» و تأثیرات و کارکردهای نقش وقف در ایجاد الزامات تمدن نوین اسلامی» در محل ساختمان شهید سلیمانی سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار شد.
در ابتدای این همایش و پس از تلاوت آیاتی چند از کلام‌الله مجید، حجت‌الاسلام غلامرضا عادل، معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه طی سخنانی با بیان اینکه از تمدن با عنوان پیشرفت و حرکت رو به جلوی نظام‌های مختلف که برنامه‌هایی برای پیشرفت نظامات اجتماعی دارند، یاد می‌شود، اظهار کرد: این تمدن در حوزه اسلام بر مبنای قرآن کریم، آموزه‌های پیامبر کرم(ص) و اهل‌بیت(ع) یک تمدن الهی محسوب می‌شود.
فراز و نشیب تمدن اسلامی
وی با اشاره به اینکه تمدن اسلامی در طول تاریخ اسلام با فراز و نشیب‌های فراوانی مواجه شده است، گفت: طی قرن اخیر، تحولات بسیار جدی در حوزه تمدن اسلامی شکل‌گرفته که یکی از بزرگ‌ترین این تحولات، انقلاب اسلامی ایران جهت دستیابی به تمدن نوین اسلامی است.
عادل با بیان اینکه در تمامی سخنرانی‌های مقام معظم رهبری، به موضوع تمدن نوین اسلامی و ضرورت دستیابی به آن اشاره‌شده است، افزود: اوج این مطلب در بیانیه گام دوم انقلاب کاملاً مشهود است و رهبر معظم انقلاب اسلامی در این بیانیه اشاره‌کرده‌اند که غایت تمامی حرکت‌های نظام مقدس جمهوری اسلامی دستیابی به تمدن نوین اسلامی است که زمینه‌ساز ظهور امام زمان(عج) خواهد بود.
معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف با اشاره به جایگاه بسیار مهم وقف در تمدن اسلامی، تصریح کرد: از کارکردها و کاربری‌های وقف در حوزه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی و … که تأثیرات مستقیم و مهمی در سطح جامعه دارد، می‌توان در ایجاد تمدن نوین اسلامی بهره برد.
وی با بیان اینکه یکی از حوزه‌هایی که در موضوع عملیاتی کردن تمدن اسلامی در جامعه بسیار تأثیرگذار است، مقوله وقف است، گفت: تعداد ۶۰ مقاله به کمیسیون‌های مختلف اوقاف ارسال شد که از میان آن‌ها، ۱۳ مقاله مربوط به حوزه وقف بوده و از این تعداد نیز پنج مقاله به عنوان مقالات برتر در حوزه وقف شناخته شدند. همچنین یکی از این مقالات نیز به عنوان مقاله برتر در میان پنج مقاله برتر کل کمیسیون‌ها انتخاب شد.
در ادامه این مراسم، ارائه‌کنندگان مقالات به این همایش تخصصی، یک‌به‌یک در جایگاه مراسم حاضرشده و نسبت به ارائه توضیحاتی در رابطه با مقالات خود اقدام کردند.
برای دستیابی به تمدن اسلامی باید از ارزش‌های ذهنی فاصله بگیریم
دکتر محمدصالح طیب‌نیا، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان و رییس پژوهشکده آلاء (مطالعات و قف و امور خیر)، به بیان توضیحاتی در مورد مقاله خود با عنوان «واکاوی نقش وقف و امور خیریه در تمدن نوین اسلامی بر اساس منویات مقام معظم رهبری» به‌صورت آنلاین پرداخت و گفت: در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی و با بررسی سخنان مقام معظم رهبری در مورد تمدن سازی نوین اسلامی، به تبیین نقش وقف و نیکوکاری در رشد و پیشرفت مادی، معنوی مسلمانان به دو شکل نهادسازی اقتصادی در قالب فقرزدایی، ایجاد رفاه عمومی و ممانعت از انباشت ثروت و نهادسازی فرهنگی در قالب ارتقای ارزش‌های الهی و معنوی، خردورزی و علم‌آموزی پرداخته شد.
طیب‌نیا افزود: تمدن نوین اسلامی و راه‌های نیل و گسترش آن از مهم‌ترین دغدغه‌های رهبران نواندیش اسلامی در قرون گذشته و اخیر بوده است و ما باید عوامل و اسباب شکل‌گیری این تمدن را در مفاهیم اسلام و مباحثی که در عصر دعوت حضرت پیامبر بوده است دنبال و ریشه‌های آن را در آن دوران پیگیری کنیم.
وی با اشاره به اینکه در یکی از دو قرن اخیر ما از یک طرف شاهد افول و بی‌توجهی حاکمان اسلامی به‌وقت و امور نیکوکاری هستیم و از طرفی دیگر شاهد رشد و پیشرفت این موضوع در کشورهای غربی، بیان داشت: یکی دیگر از مصادیق کم‌توجهی به این حوزه این است که در سند پیشنهادی ایرانی اسلامی پیشرفت که حاصل دو سال کار کارشناسی ۷ هزار نخبه دانشگاهی و حوزوی و شامل ۵۴ بند است در هیچ بندی به موضوع وقف و امور نیکوکاری اشاره نشده است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان با تأکید بر اینکه مقام معظم رهبری در طی سه دهه گذشته به‌صورت دغدغه‌مند، مجدانه و پیگیرانه مسئله تمدن نوین اسلامی را پیگیری و مطالبه گری می‌کنند، تصریح کرد: ما وقتی سخن از تمدن اسلامی می‌کنیم دو رویکرد را در این حوزه می‌بینیم، یکی مجموعه‌ای از اتفاقات و ساختارهای است که توسط مسلمانان در طی ۱۴ قرن گذشته در سرزمین‌های اسلامی ایجادشده است که لزوماً مطابق باارزش‌های اسلامی نیست و دیگری آرمانی است که از تمدن اسلامی مد نظر ما است یعنی تمدنی مبتنی بر قرآن و معارف و سیره اهل‌بیت که آنچه مقام معظم رهبری است .
طیب‌نیا در ادامه به اشاره تعریف مقام معظم رهبری از تمدن اسلامی بیان داشت: بر اساس تعریف ایشان از تمدن اسلامی این تمدن دارای سه رکن کلیدی است ۱٫ مبتنی بر قرآن و روایات و سیره اهل‌بیت است، ۲٫ تمدن اسلامی همه ابعاد مادی و معنوی زندگی بشر را در همه زمان‌ها و مکان‌ها را در بر می‌گیرد و ۳٫ تمدن از پویایی لازم برخوردار است.
رییس پژوهشکده آلاء در ادامه تصریح کرد: برای دستیابی به این تمدن اسلامی باید از ارزش‌های ذهنی فاصله بگیریم و به سمت هنجارهای رفتاری و عملی حرکت کنیم و تا زمانی که ما به ارزش‌های ذهنی اکتفا می‌کنیم اتفاق خاصی در جامعه رخ نخواهد داد، ما نیازمند نهادسازی هستیم.
وی افزود: از بارزترین آثار تمدن اسلامی در گذشته، اقبال عموم مردم و حاکمان به انجام امور خیر و به‌ویژه وقف بوده است که به اشکال مختلف همچون مراکز مذهبی همچون مساجد و هیئت‌ها، مراکز بهداشتی نظیر بیمارستان‌ها، مراکز آموزشی همچون مدارس، کتابخانه‌ها، حوزه‌های علمیه، مراکز نظامی و مراکز تفریحی در دوره‌های مختلف مورد توجه بوده و تأثیر بسزایی در تمدن سازی ایفا کرده است.
طیب‌نیا در ادامه به تبیین نقش وقف و نیکوکاری در رشد و پیشرفت مادی، معنوی مسلمانان پرداخت و بیان داشت: نقش وقف و نیکوکاری به دو شکل نهادسازی اقتصادی در قالب فقرزدایی، ایجاد رفاه عمومی و ممانعت از انباشت ثروت و نهادسازی فرهنگی در قالب ارتقای ارزش‌های الهی و معنوی، خردورزی و علم‌آموزی پرداخته شد.
تأمین هزینه دانشگاه‌های برتر دنیا از طریق موقوفات
طیب‌نیا بیان کرد: اما در زمان فعلی با توجه به تغییرات گسترده در جوامع، وقف و امور خیر در جوامع اسلامی همچون ایران، همانند گذشته در دوران طلایی خود نبوده و افول کارآمدی آن دیده می‌شود. این در حالی است که رویکرد به این امر در کشورهای توسعه یافته با اقبال بسیار همراه بوده، حتی بسیاری از دانشگاه‌های برتر دنیا بیشتر هزینه‌های خود را از طریق موقوفات تأمین و از آن در جهت تمدن سازی بهره می‌برند.
در ادامه دکتر نزهت احمدی، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان و مدیر گروه مطالعات تاریخی تمدنی امرخیر پژوهشکده آلاء، ارائه‌کننده مقاله «آسیب‌شناسی وقف در تاریخ معاصر ایران» که به‌صورت آنلاین با همایش در ارتباط بود، ضمن بیان توضیحاتی در رابطه با مقاله پژوهشی خود، اظهار کرد: پیشینه تاریخی وقف را می‌توان تا دوران بسیار کهن رسانید. در زمانی که انسان آغاز به نیایش و پرستش کرد، گاه با تخصیص شیئی کوچک به‌عنوان هدیه و یا نذر به معبود خویش قدمی در راه شکل‌گیری وقف برداشت.
وی افزود: بعدها با شکل‌گیری ادیان بزرگ، وقف صورتی جدی‌تر و کاربردی‌تر پیدا کرد. به‌طوری که به نهادی مستقل تبدیل شد و ساختار و سازمانی متشکل یافت و حکومت‌ها نیز کم‌وبیش سعی در نظارت و کنترل آن کردند؛ چراکه به درستی دریافتند این نهاد قدرتمند که ریشه در باورها و اعتقادات مردم داشت، به‌خوبی می‌توانست تأثیرات عمیق و پایداری بر جامعه گذارد.
مدیر گروه مطالعات تاریخی تمدنی امرخیر پژوهشکده آلاء ادامه داد: جدای از تفاوت در باورهای دینی و مذهبی (از چندخدایی تا وحدانیت) که در هر یک بنا بر شرایط آن آیین، نذر و وقف تحقق یافته است، حتی در درون جامعه اسلامی نیز با تنوع موقوفات روبرو هستیم. از ساخت و نگهداری مهم‌ترین مرکز تجمع مسلمانان یعنی مسجد گرفته تا دستگیری از یتیمان و بی‌خانمانان و حتی رسیدگی به حیوانات از محل وقف، نشان از آن دارد که وقف توانایی و کارآمدی بسیاری در شناخت ضرورت‌ها و نیازهای جامعه داشته است.
آسیب‌شناسی وقف در دوران معاصر
وی تصریح کرد: آسیب‌شناسی وقف در دوران معاصر می‌تواند جهت‌دهی و برنامه‌ریزی برای کاربردی کردن وقف را عملی‌تر کند. تردیدی نیست که رویکرد اصلی وقف جنبه دینی دارد، اما اینکه در هر دوره تاریخی وقف تا چه میزان موفق به شناسایی اولویت‌ها و نیازهای روزمرۀ جامعه بوده است و چگونه از توانایی‌های خود برای بهبود وضعیت جامعه استفاده کرده است، به طور قطع یکسان نیست. بی‌شک چگونگی نیازسنجی وقف و راهکارهای آن در جامعه، از موارد مهمی است که می‌تواند تداوم وقف و روزآمد شدن آن را به همراه داشته باشد که خود راهی برای حفظ ارزش‌های اسلامی است.
احمدی بیان کرد: تردیدی نیست که رشد و توسعه فناوری که در سده اخیر شیوه و سنت زندگی مردم را در بیشتر جوامع دستخوش تغییر و دگرگونی کرده است، اولویت‌ها و نیازهای آن‌ها را نیز تغییر داده است. حال با این پرسش اساسی روبرو هستیم که وقف در ایران معاصر، تا چه اندازه توانسته است خود را با این تغییرات سازگار کند و همان رسالت پیشین خود را با رویکردی نوین ادامه دهد؟
وی افزود: برای پاسخ به چنین پرسشی، باید ابتدا به آسیب‌شناسی عملکرد وقف در تاریخ معاصر ایران پرداخت و با بررسی موقوفات انجام شده، بازخورد و کارکرد این موقوفات را تحلیل کرد و روشن کرد که آیا این موقوفات توانسته‌اند خود را با اهداف و برنامه‌های ایران در تمدن نوین اسلامی سازگار کنند و جایگاه تاریخی خود را به عنوان نهادی تأثیرگذار حفظ کنند؟ اگر چنین نیست، علت و چرایی آن چیست؟ و چگونه می‌توان بر این معضل فائق آمد و این نهاد را در راستای نیازهای تمدن نوین اسلامی ساماندهی کرد؟
احمدی گفت: فرضیه ارائه شده آن است که پیشرفت تمدن نوین و تغییرات ناشی از آن سریع‌تر از باورهای حاکم بر اندیشه واقفان دستخوش تغییر شده است و از این روی، وقف نتوانسته است به طور کامل نیازهای جامعه جدید اسلامی را شناسایی و خود را با آن هماهنگ کند.
نهاد وقف از منظر عبادی و اقتصادی
همچنین، در ادامه، زهرا پورشعبانیان که مقاله «آینده‌پژوهی وقف‌های جدید در تمدن نوین اسلامی» را در این همایش ارائه داده بود، ضمن ارائه توضیحاتی، در این رابطه بیان کرد: در تمدن نوین اسلامی، نهاد وقف از دو منظر عبادی و اقتصادی جایگاه ویژه‌ای دارد. عمومی شدن مالکیت خصوصی و توزیع عادلانه ثروت با حفظ جایگاه میراث معنوی، از عمده اهداف نهاد وقف در طول تاریخ بوده است.
وی ادامه داد: علیرغم جایگاه ویژه وقف، متأسفانه در گذر ایام عین مال موقوف به ویژه در مورد املاک ثبت شده، باعث شده بخشی از سرمایه ملی از گردش بیفتد و گاه بی‌مبالاتی متولیان وقف و اختلالات موقوف نیز باعث شده این نهاد مذهبی نتواند جایگاه حقوقی و اجتماعی خود را به نحو مطلوبی به دست آورد تا اثرات مطلوب آن در حیطه عمرانی و رفاهی شامل حال جامعه اسلامی شود.
پورشعبانیان تصریح کرد: در نتیجه این امر، بخشی از املاک و اراضی وقفی در گذر زمان دچار ویرانی و انهدام شده‌اند و این ویرانی صدمات جبران‌ناپذیری برای جامعه اسلامی به وجود آورده است. با این وصف در رقابت‌های تمدنی در عرصه‌های بزرگ جهانی و بین‌المللی، جایگاه نهاد وقف به عنوان نهادی مذهبی، اجتماعی و اقتصادی در جهان اسلام بسیار مورد تأکید است.
وی افزود: برای تسهیل در وضع کنونی و نیل به سوی آینده در تمدن نوین اسلامی، نقاط ضعف و قوت نهاد وقف در دنیای فعلی باید مورد بررسی قرار گیرد تا در حرکت به سوی آینده، این نقاط اصلاح و تهدید‌های پیش رو به فرصت‌های نوینی تبدیل شوند تا بتوان تمدن اسلامی را به جایگاه خود در عرصه رقابت و در عرصه اقتصاد و تجارت رساند.
پورشعبانیان بیان کرد: نیل به این هدف از طریق تجزیه و تحلیل دقیق ارکان نهاد وقف در بُعد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و بهره‌برداری به دست خواهد آمد و نتیجه آن دید روشن‌تر جوامع اسلامی و راهبردهای اصولی‌تر در حوزه مدیریت راهبردی به سمت اهداف نوین در حرکت به سوی آینده نوین خواهد بود.
رویکرد فقهی وقف
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خسروی، سومین مقاله این همایش با عنوان «رویکرد فقهی وقف در تمدن نوین اسلامی» را ارائه داد و طی سخنانی اظهار کرد: وقف از احکام تأسیسی اسلام نیست، بلکه یک امر عرفی است که حدود و شرایط آن را عرف و بنای عقلانی تعیین می‌کند. این نهاد خیریه ریشه در فطرت انسان دارد. سابقه وقف به قدمت تاریخ اجتماعات بشری است. در میان قدیمی‌ترین اقوام و جوامع انسانی و در ادیان گذشته و حتی در میان بت‌پرستان، عقودی شبیه به وقف و نذر وجود داشته است.
خسروی تصریح کرد: با ظهور اسلام، این امر عرفی و انسانی مورد تأیید و امضای شرع انور قرار گرفت و با تحول معنوی که در مقاصد و شرایط آن ایجاد شد، علاوه بر انگیزه‌های غریزی و انسانی، انگیزه قوی‌تری با عنوان تقرب به خداوند به این امر عرفی قداست ویژه‌ای بخشید و منشأ برکات فراوانی شد و در بخش‌های حقوقی، اقتصادی، تربیتی و عبادی اسلام جایگاه خاصی یافت.
وی اظهار کرد: وقف از چنان ظرفیتی برخوردار است که می‌تواند همه هم‌نوعان از جمله غیر هم‌دینان را نیز زیر پوشش خود قرار دهد. جمعی از فقهای بزرگ قصد قربت را در صحت وقف شرط نمی‌دانند و حتی جمعی دیگر وقف برای کفار غیر محارب را محکوم به صحت می‌دانند. و این همه، نشانه ظرفیت و پویایی این نهاد مردمی و سنت نبوی است.
همچنین، آخرین مقاله ارائه شده در این همایش، مقاله «تأثیرات و کارکردهای نقش وقف در در ایجاد الزامات تمدن نوین اسلامی» نوشته مهدی اثنی‌عشران و سیدمصطفی طباطبایی بود.
سیدمصطفی طباطبایی طی سخنانی در رابطه با ویژگی‌های این مقاله بیان کرد: نهاد وقف از جمله مؤلفه‌های تمدن‌‌ساز در تاریخ بشریت، به‌ویژه تمدن‌های دینی به شمار می‌رود، به‌گونه‌ای که مطالعه هر تمدنی بدون توجه به این نهاد کاری ابتر و ناقص خواهد بود.
وی در ادامه با بیان اینکه تاکنون تعریف دقیقی از تمدن نوین اسلامی ارائه نشده است، گفت: به همین دلیل تحقق تمدن نوین اسلامی نیز بدون در نظر گرفتن الزامات و بایسته‌های نهاد وقف در آن، امری دشوار یا حتی غیر ممکن است.
کارکرد وقف در شکل‌گیری تمدن اسلامی
طباطبایی ادامه داد: الزامات، تأثیرات و کارکردهای نهاد وقف در شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی با بررسی دستاور‌دهای این نهاد در طول تمدن اسلامی موضوع اصلی این پژوهش است. ساختار اصلی نظریه تمدن نوین اسلامی چیست؟ کارکردهای مختلف نهاد وقف در طول تمدن اسلامی کدام بوده؟ و الزامات و بایسته‌های این نهاد در راستای ایجاد تمدن نوین اسلامی چیست؟ از سؤالات اصلی این پژوهش به شمار می‌رود که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و بررسی اسناد به آن‌ها پاسخ داده شده است.
وی در پایان سخنان خود اظهار کرد: چگونگی الزام به ایجاد ظرفیت‌های مختلف این نهاد در راستای پاسخ‌دهی به نیاز جامعه در تمدن نوین اسلامی از نتایج این پژوهش است.
در پایان ارائه هر یک از این مقالات، اعضای هیئت رئیسه همایش شامل حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا عادل، معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف، حجت‌الاسلام سیدمحمد نقیب، رئیس دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، حسین قشقایی، رئیس مرکز پژوهشی وقف، حجت‌الاسلام سیداحمد سجادی، رئیس دانشگاه علوم قرآنی اصفهان، زهرا طاهری‌پور، رئیس دانشکده رفاه و سیدمصطفی ملیحی، دانش‌آموخته دکترای حقوق خصوصی به بیان نکاتی در رابطه با مقالات ارائه شده پرداختند.
یادآور می‌شود، در پایان برگزاری این همایش نیز طی مراسمی با حضور اعضای هیئت رئیسه از مقالات برگزیده همایش تجلیل و قدردانی شد.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.